Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ΛΟΥΚΑ
ΣΑΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ΛΟΥΚΑ
(περιοχῆς ΠΑΤΗΣΙΩΝ) ΑΘΗΝΩΝ
1) ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Εὑρίσκεται στήν πόλη τῶν ᾿Αθηνῶν, στήν πρός Βορρᾶν τῆς Πλ. ῾Ομονοίας περιοχή τῶν Πατησίων, ἐπί τῆς ὁδοῦ Πατησίων ἀριθ. 289 ἀνατολικῶς καί ὁδοῦ Ἁγίου Λουκᾶ 50 δυτικῶς. ῾Η συνοικία τῶν Πατησίων ἱδρύθηκε ἐπί τό πλεῖστον ἀπό κατοίκους, προερχομένους ἐκ τῆς Νήσου Νάξου καί μέχρι τοῦ Μεσοπολέμου, ἦταν ἡ κατ’ ἐξοχήν περιοχή τῶν ἀνθοκήπων. ᾿Ανηγέρθη ἐπί οἰκοπέδου ἰδιοκτησίας Θεοκλήτου Βίμπου, Καθηγητοῦ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου ᾿Αθηνῶν (1860-1869) καί μετέπειτα ᾿Αρχιεπισκόπου Μαντινείας καί Κυνουρίας (1869-1903), ὁ ὁποῖος καί θεωρεῖται Μέγας Εὐεργέτης τοῦ Ναοῦ.
2) ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Τιμᾶται ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ ῾Αγίου ᾿Αποστόλου καί Εὐαγ-γελιστοῦ Λουκᾶ, ἐπειδή ἀνηγέρθη ἐπί ἐρειπίων προϋπαρχούσης ῾Ι. Μονῆς τοῦ ῾Αγίου Λουκᾶ ἤ (κατά μίαν παράδοσιν) τῆς Κυρίας Θεοτόκου μετά τῆς ὁποίας συνδέεται, ὡς γνωστόν, ὁ Εὐαγγελιστής.
3) ΥΠΑΡΞΙΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΥ ΝΑΟΥ: Στή θέση τοῦ σημερινοῦ Ναοῦ, “ἔκειτο ἄλλοτε Μονή τοῦ ᾿Αποστόλου Λουκᾶ”, ὅπως ἀναφέρει ὁ ᾿Αναστ. Κ. ᾿Ορλάνδος στό βιβλίο του “Μεσαιωνικά Μνημεῖα τῆς πεδιάδος τῶν ᾿Αθηνῶν καί τῶν κλιτυῶν ῾Υμηττοῦ – Πεντελικοῦ – Πάρνηθος καί Αἰγάλεω” ( ᾿Αθῆναι 1933, σ. 133), ὁ δέ ᾿Αρχαιολόγος Πιττάκης ἀναφέρει ὅτι στόν ἴδιο τόπο “ἀνεκαλύφθησαν ἐρείπια μεγάλης ἐκκλησίας, ἧς αἱ πτέρυγες ἦσαν ἐστρωμέναι διά ψηφιδωτοῦ, τό δέ μέσον κλῖτος διά μεγάλων πλακῶν ἐκ λίθων ῾Υμηττοῦ” (᾿Αρχαιολ. ᾿Εφημ. Γ΄ σ. 1884, πρβλ. Καμπούρογλου, ῾Ιστορία τῶν ᾿Αθηναίων ΙΙ, 268).
4) ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΑΝΕΓΕΡΣΕΩΣ: ᾿Ανηγέρθη ἀπό τοῦ ἔτους 1864 μέχρι τοῦ ἔτους 1870 (᾿Επισκόπου Θαυμακοῦ -νῦν Μητροπολίτου Μεσσηνίας- Χρυσοστόμου, Ναϊκά τῆς ῾Ιερᾶς ᾿Αρχιεπισκοπῆς ᾿Αθηνῶν, ᾿Εν ᾿Αθήναις 1963, σ. 52). Τό ἔτος 1928 ἐπεκτείνεται πρός Δυσμάς, τό δέ 1934 ὁλοκλη-ρώνεται ἡ ἐπέκταση, μέ τήν κατασκευή τῆς ἐπιπροσθέτου προσόψεως μετά τῶν Κωδωνοστασίων καί τῶν κλιμάκων τους.
5) ΕΓΚΑΙΝΙΑ: Τά ᾿Εγκαίνια τοῦ Ναοῦ ἐτελέσθησαν στίς 18 ᾿Οκτωβρίου 1870 (Ναϊκά, ὅ.π.), ἴσως ὑπό τοῦ τότε Μητροπολίτου ᾿Αθηνῶν Θεοφίλου Βλαχοπαπαδοπούλου (1862-1873) ἤ τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου Μαντινείας καί Κυνουρίας Θεοκλήτου Βίμπου (1869-1903).
6) ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΡΥΘΜΟΣ – ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ: ῾Ο Ναός εἶναι ἱστορικόν μνημεῖον μεγάλης ἀρχιτεκτονικῆς σπουδαιότητος, ἀπό τά πρῶτα ἔργα τοῦ μεγάλου Γερμανοῦ ᾿Αρχιτέκτονος ᾿Ερνέστου Τσίλλερ, ὁ ὁποῖος ἦλθε στάς ᾿Αθήνας τό ἔτος 1861 καί ἀνήγειρε πολλά δημόσια καί ἰδιωτικά κτίρια (᾿Ακαδημία ᾿Αθηνῶν, ἀποκατάσταση καλλιμάρμαρου κ.ἄ.) καί Ναούς. ῾Ο ρυθμός του εἶναι βυζαντινός ἐγγεγραμμένος σταυροειδής μετά τρούλλου, τοῦ τύπου “σύνθετος τετρακιόνιος τῆς Σχολῆς τῆς Κωνσταντινουπόλεως”, (Γ. Σωτηρίου, Χριστιανική καί Βυζαντινή ᾿Αρχαιολογία, ᾿Εν ᾿Αθήναις 1942, ἐκ τῆς ἐπανεκδόσεως 1978, σ. 396). ᾿Ιδιαίτερα ἀρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, ἀποτελοῦν, ὁ “αὐγοειδής” τροῦλλος καί οἱ ἰδιάζοντες πυργίσκοι. ῾Ο ᾿Αρχιτέκτων τῆς ἐπιτυχοῦς, ἐπί τῶν ἰδίων ἀρχιτεκτονικῶν χαρακτηριστικῶν, ἐπεκτάσεως τοῦ ἔτους 1928 εἶναι ὁ ἐπιφανής Σταμάτιος Βασ. Πατεράκης. ῾Ο δέ ᾿Αρχιτέκτων τῆς τελικῆς ἐπεκτάσεως τῆς προσόψεως μετά τοῦ ἐξώστου καί τῶν κωδωνοστασίων, ὁ μεγάλος ῞Ελληνας Ναοδόμος Γεώργιος Νομικός, ὁ ὁποῖος ἐπιμελήθηκε ἀργότερα τῆς ἐξωτερικῆς καί ἐσωτερικῆς ἀνακαινίσεως τοῦ Ναοῦ (ἐπικεράμωση τρούλλου καί λοιπῆς στέγης, ἐπιχρίσματα τοιχωμάτων).
7) ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ: Σημαντικά ἐξωτερικά καλλιτεχνικά ἔργα ἐπί σχεδίων τοῦ Τσίλλερ εἶναι τά μαρμαρόγλυπτα τρία ὑπέρθυρα τῶν εἰσόδων τοῦ Ναοῦ κατασκευασθέντα μεταξύ τῶν ἐτῶν 1989-1901. ᾿Εντός αὐτῶν ἐτοποθετήθησαν ψηφιδωτά ἔργα ἁγιογραφίας. Τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ στήν κεντρική δυτική θύρα, τό ἔτος 1968, ἔργον τῆς ῞Ελλης Βοΐλα, Καθηγητρίας τῆς Σχολῆς Καλῶν Τεχνῶν. Τῆς ἰδίας καί οἱ ᾿Αρχάγγελοι, ψηφιδωτά ἔργα, ἄνωθεν τῶν παραπλεύρων τῆς κεντρικῆς εἰσόδου θυρῶν τῶν κλιμάκων τῶν Κωδωνοστασίων. Τοῦ Κυρίου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ “Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΖΩΝΤΩΝ”, ἀντίγραφον τῆς Μονῆς τῆς Χώρας ΚΠόλεως, στή νοτία κεντρική θύρα, τό ἔτος 2000, ἔργον τῆς μαθητρίας τῆς Βοΐλα, Λυδίας Σαρρῆ καί τῆς Θεοτόκου “Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΧΩΡΗΤΟΥ”, στή βορεία κεντρική θύρα, ἔργον τῆς ἰδίας, τό ἔτος 2001. ῎Ανωθεν τῶν δύο δευτερευουσῶν θυρῶν στή βορεία καί νοτία πλευράν τοῦ Ναοῦ, ἐτοποθετήθησαν καί δύο στρόγγυλα ψηφιδωτά διακοσμητικά, ἔργα ἐπίσης τῆς Λυδίας Σαρρῆ.
8) ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ: Τό Τέμπλον εἶναι κατεσκευασμένον ἐπί σχεδίων τοῦ Τσίλλερ, ὄχι ὅμως ἐκ μαρμάρου, ἄλλ᾿ ἐκ γύψου ἤ “θηραϊκῆς γῆς”. ῾Ομοίως καί τά κιονόκρανα τῶν τεσσάρων μεγάλων μαρμάρινων πεσσῶν, οἱ ὁποῖοι στηρίζουν τόν τροῦλλο. ῾Η ξυλόγλυπτη δίφυλλη Θύρα τοῦ ῾Ιεροῦ Βήματος, ἔργον τοῦ ξυλογλύπτου Στεφάνου Γ. Νομικοῦ, ἐξ ᾿Αμοργοῦ (1920), ὡς καί ὁ ξυλόγλυπτος Δεσποτικός Θρόνος (τοῦ αὐτοῦ 1920) εἶναι ἔργα σημαντικῆς καλλιτεχνικῆς ἀξίας. Παρόμοιας ἀξίας εἶναι ὁ μαρμαρόγλυπτος ἄμβωνας καί τά μαρμαρόγλυπτα προσκυνητάρια. Σημαντικόν ἔργον ἀργυροχοΐας εἶναι τό ἀργυρό “ὑποκάμισο” τῆς Εἰκόνος τοῦ ῾Αγίου Λουκᾶ, στό προσκυνητάριον, ὑπό τῶν ᾿Αφῶν Νικητοπούλων (1911).
9) ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ: ῾Ο Παντοκράτωρ εἶναι θαυμάσιον παλαιόν ἔργον, ἴσως τοῦ C. Rahl, ἐπιζωγραφισμένος. Οἱ “Δεσποτικές” εἰκόνες τοῦ Τέμπλου, τοῦ “Δωδεκάορτου”, τῆς θύρας τοῦ ἱ. Βήματος (Εὐαγγελιστές), τοῦ Δεσποτικοῦ Θρόνου (῎Ενθρονος ᾿Αρχιερεύς Κύριος) καί ὁ φυλασσόμενος παλαιός ἀμφίπλευρος ᾿Εσταυρωμένος εἶναι ἀπαράμιλλα ἔργα τοῦ Κ. ᾿Αρτέμη (δεκαετία 1930), καθώς καί ἡ Πλατυτέρα (1950). ῾Η Πλατυτέρα ἐζωγραφίσθη ἐπί προϋπαρχούσης τοῦ Rahl, ἡ ὁποία ὅμως εἶχε ὑποστεῖ πλείστας ζημίας ἐκ ρωγμῶν σεισμῶν. Οἱ ἁγιογραφημένες εἰκόνες τοῦ Κυρίου καί τῶν Εὐαγγελιστῶν τοῦ ῎Αμβωνος εἶναι ἀπό τά ἀρχικά ἔργα τοῦ Φώτη Κόντογλου. ῾Η ὑπόλοιπη ἁγιογράφιση τοῦ Ναοῦ ἔγινε ἀπό τόν ἁγιογράφο Κων. Κώτση καί ὁλοκληρώθηκε τό 1963. ῞Ολος ὁ Ναός εἶναι ἁγιογραφημένος σέ φύλλο χρυσοῦ.
10) ΑΡΧΕΙΟΝ: Βαπτίσεων ἀπό τό 1890, Γάμων ἀπό τό 1890, Πρακτικῶν Συνεδριάσεων ᾿Εκκλ. Συμβουλίου ἀπό τό 1906.
11) ΑΝΑΚΗΡΥΞΙΣ: ῾Ο Ναός δέν ἔχει ἀνακηρυχθεῖ μέχρι σήμερα ὡς ἱστορικό διατηρητέο μνημεῖο, ἀπό τήν ἁρμόδια ᾿Εφορεία τοῦ ῾Υπουργείου Πολιτισμοῦ. Αὐτοδίκαια ὅμως εἶναι, λόγω συμπληρώσεως ἑκατονταετίας.
12) ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟΝ “ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ”: Εὑρίσκεται δυτικῶς τοῦ Ναοῦ, σέ ἀπόσταση 500 μ., ἐντός κτήματος Χρηστομάνου παλαιότερον, ἐπί Πλατ. ῾Αγίας Παρασκευῆς σήμερον, δωρηθέν στό Ναό ὑπό τοῦ ἰατροῦ καί καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἀντωνίου Χρηστομάνου διά διαθήκης τό 1959. Περί τούτου ἀναφέρει ὁ ᾿Αναστάσιος ᾿Ορλάνδος (ὅ.π.), ὅτι ἐκτίσθη ἐπί παλαιοῦ Ναοῦ, “τοῦ ὁποίου οἱ τοῖχοι διατηροῦνται μέχρις ὕψους 0,80 μ.. Τά ὑπεράνω μέρη ἀνεκαινήσθησαν. Διαστάσεις: 4,85 ἐπί 6,70, κόγχη ἱεροῦ ἡμιεξάγωνος”. ᾿Εκτίσθη ἐπί τῶν ἀρχαίων θεμελίων στά τέλη τοῦ 19ου αἰ., ὑπό τοῦ Χαραλάμπους Ματθοπούλου, ἀρχικοῦ ἰδιοκτήτου τῆς πέριξ τῶν ἐρειπίων ἐκτάσεως (90 στρ.), μέ θαυμάσια πλινθοδομή. Ρυθμός: Σταυρεπίστεγος μονόκλιτος Βασιλική. ῾Αγιογραφίες καί Πλατυτέρα τοῦ ᾿Ιω. Καλλιτεράκη (δεκαετία τοῦ 1900). ᾿Εγκαίνια εὑρέθησαν. ᾿Εγκαινιασμένος ἴσως ὑπό τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου Πατρῶν ῾Ιεροθέου Μητροπούλου, θείου τοῦ Χ. Ματθοπούλου ἤ τοῦ φίλου του, ῾Αγίου Νεκταρίου, ἐπισκόπου Πενταπόλεως. Τό ἔτος 1998 μέ 1999, ἐγένετο προσθήκη δύο κλιτῶν καί εὑρυχώρου νάρθηκος, διά τήν κάλυψιν τῶν λατρευτικῶν ἀναγκῶν τῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς καί τῶν προσκυνητῶν. Στό Παρεκκλήσιον φυλάσσεται Λείψανον τῆς ῾Αγίας Παρασκευῆς.